osmanlı devleti eyaletleri

Osmanlı'nın klasik döneminde (1453-1826) sancakların birleşerek oluşturduğu beylerbeyi ile yönetilen idari birime vilâyet/eyalet denirdi. Eyaletler salyaneli ve salyanesiz, yani yıllıklı ve yıllıksız olarak ikiye ayrılırdı. Ayrıca Osmanlı idaresi altında bağımlı iç özerk devletler bulunurdu.
Sâlyânesiz eyaletler, mahsulâtı has, zeamet ve tımar olarak ayrılmıştı. Öşür ve resimleri, havas-ı hümayun ismiyle, hazineye, beylerbeyi ve sancakbeyi haslarına ve bir de zeamet ile tımara ait olmak üzere bölünmüştü.
Sâlyâneli eyaletler; has, zeamet ve tımara ayrılmayarak doğrudan doğruya devlet hazinesi tarafından mıntıkalar halinde her sene iltizama verilirdi. Bu eyaletlerin senelik hasılatından bir kısmı beylerbeyi, sancakbeyi, asker vs. maaşları için dağıtıldıktan sonra önceden belirlenmiş bir miktarı (sâlyâneyi) devlet hazinesine yollanırdı. Sâlyâneli eyaletler daha çok merkezden uzak Arap Müslümanların çoğunlukta oldukları eyaletlerdi. Bu tip eyaletlerde hükümet yeniçeri garnizonları bulundurur ve merkezden beylerbeyi, defterdar ve kadıları tayin ederdi.
Bağımlı iç özerk devletler, doğrudan Osmanlı merkezi idaresi altında olmayıp belirli bir yıllık vergi ödemeleri ve idarecilerinin Osmanlı merkezi tarafından seçilip onaylanmaları dolayısıyla Osmanlı devletine bağımlı idiler. Bunlardan Eflak, Boğdan, Transilvanya, Ragusa Cumhuriyeti, Gürcistan, Çerkezistan, Kazak Hetmanlığı ve bir zaman için Orta Macaristan Krallığı Osmanlı'ya bağlı Hıristiyan devletlerdi. Kırım Hanlığı, Mekke Şerifliği, Gilan Hanlığı, Şirvan Hanlığı, ayrıca Osmanlı devletine ilk katıldıkları zamanlar ve Osmanlı Devleti gerileme döneminde Tunus, Trablusgarp ve Cezayir müslüman olan devletlerdi. Bunlara ek olarak, Doğu Anadolu'nun bazı bölgelerinde 1514 Amasya antlaşmasına göre veraset yolu ile tayin edilen kabile başkanlarının sancak beyi olarak idare ettikleri sancaklar bulunmakta ve bunlara "Kürt hükümeti" sancağı adı verilmekteydi. "Kürt hükümeti" sancaklarında bütün vergi gelirlerinin sancak beyinin olduğu kabul edilmekte, ama verasetle iş başına gelen sancak beyi hükümet merkezine belirli sayıda sipahi sağlamak zorunluluğu altındaydı.
Osmanlı'da eyalet sayısı devletin toprak kazançları ve kaybetmeleri ile devamlı değişme göstermiştir. Örneğin, 1520'de sadece 6 tane eyalet ve beylerbeylik varken Kanuni Sultan Süleyman devrinde eyalet ve beylerbeylik sayısı 16 olmuştur. Bir padişah zamanında bile eyalet sayısı ve statüsü değişme göstermiştir. Örneğin, Kanuni zamanında Mohaç Meydan Savaşı ile ele geçirilen Macaristan'ın çok büyük bir kısmı önce bağımlı iç özerk bir krallık halinde idare edilmiştir. Ama Macar Kralı olan Zapolya'nın 1540'ta ölümü ile Habsburglar Macar kırallığına hak iddia etmeleri üzerine 1541 seferi yapılmış, sonucunda da olağanüstü yetkileri olan Budin Beylerbeyliği kurulmuştur.